در دو دهه اخیر، اندازه گیری حجم اقتصاد سیاه و بررسی علل و آثار آن، بیش از گذشته مورد توجه اقتصاددانان واقع شده و بخش بزرگتری از ادبیات اقتصادی به نتایج مطالعات صورت گرفته در این باره اختصاص یافته است. گرچه شواهد و قراین حاکی از احتمال گستردگی حجم این پدیده در اقتصاد ایران است، مطالعات انجام شده پیرامون ماهیت، حجم، علل و آثار آن بر عرصه های اقتصادی و اجتماعی کشور، محدود بوده است.

طبیعت پنهانی اقتصاد سیاه، اندازه گیری و مطالعه مستقیم آن را با مشکل رو به رو می سازد و به همین دلیل بیشتر روش های اندازه گیری رایج، روش های تخمین غیرمستقیم حجم این فعالیت هاست و با فروض محدودکننده بسیاری همراه است. در این مقاله از روش شاخص های چندگانه- علل چندگانه که محدودیت های بسیار کمتری دارد و از مزایای قابل توجهی نیز برخوردار است. برای اندازه گیری اقتصاد سیاه در ایران استفاده شده است.

در الگوهای تخمین زده شده، متغیرهای بار مالیات مستقیم، بار مالیات بر واردات، رشد قیمت کالاهای مصرفی، بیکاری، شاخص بازبودن اقتصاد و درآمد سرانه، به عنوان عوامل شکل گیری و تحول اقتصاد سیاه در ایران و متغیرهای مصرف سرانه، مابه التفاوت نرخ ارز، نسبت به نقد و مصرف انرژی، به عنوان شاخص های منعکس کننده آثار اقتصاد سیاه، به کار رفته اند. نتایج تخمین الگوها با استفاده از اطلاعات مربوط به سال های ۱۳۴۷-۱۳۷۷، حاکی از آن است که تغییرات درآمد سرانه، شاخص باز بودن اقتصاد، بار مالیاتی و رشد قیمت کالاهای مصرفی، به ترتیب، مهمترین عوامل تعیین کننده تحولات اندازه نسبی اقتصاد سیاه در ایران طی دوره مورد بررسی بوده اند و افزایش هر یک از آنها بر حجم نسبی تولید غیرقانونی و پنهان کشور، افزوده است. همچنین عامل برآورد شده، نشان دهنده توانایی خود شاخص های مصرف سرانه و مصرف انرژی در نمایش آثار این پدیده است.

برآورد حجم اقتصاد سیاه در ایران، با استفاده از الگوی منتخب، نشان می دهد که این بخش از عملکرد عمومی اقتصاد کشور پس از طی فراز و نشیب های بسیار، در دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است که عنایت بیشتر پژوهشگران و سیاستگذاران به تحولات آن را ضروری می سازد. در چهارچوب الگوی برآورد شده در این مقاله، مهار تورم، اجتناب از تغییرات فزاینده ناگهانی (جهش) در بار مالیاتی، اولویت دادن به ارتقای کارآمدی دولت در قیاس با تغییرات در میزان محدودیت های قانونی و نیز در نظر گرفتن آثار سیاست های انبساطی بر رشد اقتصاد سیاه، تجویزهای سیاستی مناسب برای مقابله با این رشد فزاینده است.